از واژه قهوه خانه  در فرهنگ های فارسی به عنوان “  جایی که قهوه و چای دم کرده برای فروش آماده می شود”   ، " محلی که در آن با چای ، قلیان ، دیزی و غذا های ساده از مشتریان پذیرایی می کنند"  ،  "  کافه مانندی که در آن با چای و احیانا چیزهای دیگر (مثل قلیان ) از مشتریان پذیرایی می کنند"   و  " قهوه خانه محلی است که در گذشته در آن قهوه می نوشیدند و پس از رواج چای این نوشیدنی جای قهوه را گرفت و نام قهوه خانه باقی ماند"  یاد شده است.

 

 امروز از قهوه خانه های بزرگ و باغچه دار اثری نمانده، قهوه خانه داران قدیم هم که هنوز زنده اند یا بسیار پیر و فرسوده اند یا اینکه به جای قهوه چی گری به مشاغلی دیگر روی آورده اند. از میان قهوه خانه های قدیمی که قدمت آن البته به زیر صد سال در تهران می رسد می توان به این موارد اشاره کرد: قهوه خانه معمار نژاد در خیابان ایران نبش کوچه روحی ، قهوه خانه قاسم گوسفندی در بازارچه شاهپور در کوی جلو خان معیر ، قهوه خانه حسین مهدی در محله صابون پز خانه باغ فردوس ، قهوه خانه اختیار یه  معروف به " علی مشهد عزیز" در ضلع غربی و دها نه خیابان جنوبی اختیاریه. 

البته در سالهای اخیر در باسازی قهوه خانه ها ی قدیمی با احداث چایخانه با سبک معماری ساختمانهای قدیمی تلاش هایی صورت گرفته است که قهوه خانه آذری در خیابان ولیعصر نزدیک میدان راه آهن و رو به روی ساختمان ناحیه 4 شهرداری منطقه 11 نمونه ای از مورد اول و قهوه خانه دیزی در خیابان ایرانشهر شمالی مصداق مورد دوم است .

 

قهوه خانه ها در تهران شکل و وضع خاصی داشتند ، هر قهوه خانه از فضایی نسبتا وسیع تشکیل شده بود که دور تا دور آن را با سنگ و آجر به صورت سکو در آورده و مردم روی آن سکو ها نشسته و به نوشیدن چای و قهوه و کشیدن قلیان مشغول می شدند و در ضمن به گفتگو  و بحث در باره مسائل روز می پرداختند . قلیان در دوره ناصرالدین شاه به طبقه اعیان و رجال سر شناس اختصاص داشت و چپق به طبقه پایین و کلاه نمدی ها مربوط می شد .

سالن سر پوشیده قهوه خانه ها بیشتر با اشیای زینتی مانند تابلو ، شمایل بزرگان دین ، عکس پهلوانان ، قالیچه ، علامت، کتل و چراغ های گوناگون مفروش و مزین می شد . روی سکوهایی که نشیمنگاه مشتریان بود قالیچه های خوش رنگ و زیبا گسترده می شد . برخی قهوه خانه ها با مجموعه ای از پرده ها و تابلو ها ی نقاشی آراسته شده بود که دارای مضامینی مذهبی مثل قیام عاشورا ، تصاویر حضرت رسول اکرم (ص) ، امیرالمومنین علی (ع) و نبردهای آن بزرگان بود یا موضوعات ملی را بر می گرفت مثل داستانهای رزمی و بزمی ایرانی ، رخدادهای افسانه ای و حماسی ، چهره شا هان و قهرمانان شا هنامه فردوسی . 

از اواخر دوره سلطنت قاجار یه به بعد اوج دوره نقاشی عامه در قهوه خانه بوده است . همان طور که اشاره شد مشتریان ابتدا روی سکوهای مفروش به قالی یا زیلو می نشستند و قهوه خانه ها ی قدیمی بدون میزو صندلی ، در و پنجره و شیشه بود تا این که از اوایل سلطنت پهلوی این ابزار و وسایل به این مکان راه یافت. از نظر معماری شبا هت زیادی بین قهوه خانه ها و سربینه حمام های قدیمی وجود داشت که دیوارها با کاشی پوشیده می شد و قهوه خانه علاوه بر فضای سر پوشیده ، دارای فضای سربازی هم بود که به آن باغچه می گفتند . نا هار قهوه خانه ها آبگوشت بود که در قدیم از دیزی های سنگی ، ظروف سفالی ساده ، لعابدار و چینی استفاده می شد و در دهه های اخیر از ظروف روئی و استیل برای اسباب نا هار استفاده می شود .

 

 بهای هر استکان چای دو شاهی (یک دهم ریال) ، قلیان با بهترین تنباکو مهیا شده در قلیان چوبی و کوزه گلی آب چکان و به اصطلاح چاق شده به وسیله متخصص ترین کار گران قلیان چاق کنی یک شاهی (یک بیستم ریال) بود، یکی از شرایط این بود که مشتری حتما باید دو عدد چای بنوشد.

 

پس از شکل گیری محله ها و بازارها در کنار  مجموعه ای از واحدهای صنفی ، نیاز به احداث قهوه خانه نیز ملموس شد و تقریبا در هر محله ای قهوه خانه ای بزرگ یا کوچک به فرا خور امکانات آن محل راه اندازی شد که در ابتدای امر محلی برای خوش گذرانی قشرهای مرفه جامعه بود ، اما با جا افتادن آن در بین طبقات متوسط جامعه بخصوص صاحبان مشاغل آزاد به آن روی آوردند و در اینجا بود که بعضی از قهوه خانه ها به صنف و گروه خاصی اختصاص و هر کدام از آنها پاتوق قشر خاصی از جامعه شد. این نهاد به مرور زمان همراه با زور خانه به عنوان مکانهایی جهت تقویت روحیه ملی و مذهبی مردم نقش موثری را ایفا کردند حتی تصاویری از پهلوانان به عنوان بزرگداشت آیین جوانمردی بر دیوار قهوه خانه ها نقش بست. قشرهای مختلف مردم پس از فراغت از کار روزانه و در اوقات بیکاری در قهوه خانه ها جمع شده و ساعت ها وقت خود را به تبادل نظر در امور اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی می پرداختند، آنها رفتارهای خانوادگی ، محلی و مسائل مادی خود را در آن نشستهای دوستانه مطرح و حل می کردند.

 

 به هنگام عزاداری و روضه خوانی بویژه در ایام دهه محرم و اربعین به مکان گرد همایی تبدیل می شد . نقالان و قصه گویان که تا قبل از تشکیل قهوه خانه در فضا های عمو می و گذرگا هها ی پر رفت و آمد معرکه می گرفتند پایگاه منا سب و ثابتی برای نقالی یافتند. این امر از اواسط دوره قاجار به صورت برنامه رایج و پر خواهنده قهوه خانه ها در آمد. مطالب مورد نقل نیز به فرا خور درک و دانش مستمعان از قهوه خانه ای به قهوه خانه دیگر متفاوت بود. 

البته با توسعه روابط فرهنگی و تجاری ایران با کشور های اروپای و گسترش وسایل سمعی –بصری و بویژه ورود رادیو و تلویزیون به قهوه خانه ها ، این نهاد اجتماعی اعتبار خود را به مرور زمان از دست داد و بتدریج به عنوان محلی برای نوشیدن چای خوردن صبحانه و نا هار رو رفع خستگی شکل گرفت . گا هی هم برخی اوباش در آن مکان موجبات شلوغی را فرا هم می آوردند و بر همین ا ساس بود که کنت دو مونت فرت ، رئیس اداره پلیس ایران قانونی را برای انتظام امور قهوه خانه ها وضع کرد قریب به این مضمون : هر کس که اسباب نزاع را فراهم کند از 48 ساعت تا یک ماه حبس شود و از یک تا ده تومان جریمه از وی اخذ شود . اگر صاحب دکان هم در وضع منازعه فورا به مامور پلیس اطلاع ندهد و منازعه را ابقا کند، او نیز شریک جریمه  حبس بوده ودر مدت محبوسیت قهوه خانه بسته خوا هد شد. 

 

قهوه خانه ها در اوضاع و احوال ایران نقش موثری داشته و اقشار مختلف در این مراکز دور هم جمع شده و به تصمیم گیری پیرامون حوادث جاری می پرداخته اند. فراموش نکرده ایم پس از انعقاد قرار داد انحصار کشت و بازرگانی دخانیات به انگلستان و استفتای مردم از آیت الله میرزای شیرازی در زمینه تکلیف شرعی استعمال قلیان ، در آن هنگام که حکم آن بزرگوار مبنی بر تحریم استعمال توتون و تنباکو صادر شد ، قهوه خانه ها هم همگام با دیگر اقشار مردم قلیان ها را شکسته و به خیابانها ریختند و در مقابل این حکم سر تعظیم فرود آوردند.

 

 

به نقل از روزنامه جام جم