قهوه خانه ها،  محلی برای تجمع کارگران و بساط افکندن دوره گردانی بود که با فروش کالای خود روزگار می گذراندند

با ورود گیتی نوردان اروپایی بویژه از روزگار صفویان به این سو و توجه آنان به زندگی مردمان ایرانی ، اطلاعاتی از چگونگی گذران زندگی آنان در سفر نامه های گیتی نوردان اروپایی جای گرفت . این اطلاعات ارزشمند می تواند روشنگر بخشی از تاریخ اجتماعی ایران باشد .

از دیر باز ، قهوه خانه ها در شمار نهاد های اجتماعی و فرهنگی تاثیر گذاری بودند که در ادامه فعالیت های خود به جایگاهی ثابت برای اجرای نمایش های سنتی ، مذهبی ایرانی و برخی خرده نمایش ها تبدیل شدند . به تعبیر دهخدا، واژه قهوه خانه مرکب از دو کلمه قهوه و خانه است و به مکانی گفته می شود که در آن قهوه و بعدها چای تهیه و نوشیده می شد . این واژه در فرهنگ معین چنین تعریف شده است : " جایی که قهوه و چای دم کنند و فروشند " . واژه مذکور در فرهنگ لغت آکسفورد معادل کافی شاپ بوده و به رستورانی کوچک که مردم برای صحبت ، نوشیدن قهوه، چای و خوردن غذاهایی همچون دیزی می روند ، توصیف شده است . از این رو با تکیه بر اسناد . مدارک و کتاب های تاریخی مربوط به سیاحان خارجی می توان قهوه خانه ها را از آغاز پیدایش تاکنون بر اساس کار و وضیفه به شش گروه تقسیم کرد.

1- قهوه خانه های کوچک و بازار : شاردن، سیاح فرانسوی در دوره های شاه عباس دوم صفوی و شاه سلیمان صفوی سه بار به ایران سفر کرده است . او از قهوه خانه های کوچه و بازار یاد می کند که به نظر می رسد همانند اکثر فضاهای فرهنگی و اجتماعی در یک شهر مانند مسجد جامع، مدارس علمیه ، خانقاه ها و زور خانه ها ، اولین قهوه خانه ها هم کنار بازار ها و بازارچه ها شکل گرفته اند و بعدها هر کدام از این قهوه خانه ها به عنوان پاتوق هایی برای مشاغل و گروه های خاصی در آمد و حتی مشتری های ثابتی داشتند . همچنین این نوع قهوه خانه ها جزو اولین مکان های اجرای نمایش های سنتی و مذهبی بودند.

2- قهوه خانه های خصوصی (ابدار خانه ها)  : آدم اولنار یوس ،سیاح آلمانی  که در زمان شاه صفی به ایران آمده است . از قهوه خانه ها ی خصوصی ( آبدار خانه ها) یاد می کند که قهوه خانه هایی بودند که اشخاص از مهمانان خود با چای ، قهوه و در خانه خود پذیرایی می کردند.

3- قهوه خانه های سر راهی (چایخانه ها ): دکتر پولاک اتریشی – که سال 1851 میلادی از طرف امیرکبیر و دولت ایران برای جذب معلمین اتریشی به استخدام در آمد و در 1851 میلادی به تدریس علم طب مشغول شد- در سفرنامه خود به قهوه خانه های سر راهی ( چایخانه ها ) اشاره می کند . این نوع قهوه خانه ها در سر راه ها و میان جاده ها قرار داشتند که بیشتر سر پناهی برای استراحت و رفع خستگی مسافران بین راهی بودند و به قشر و صنف خاصی تعلق نداشتند . هم اکنون هم نمونه های مدرن آن با نام کافه ترانزیت موجود است و مورد استفاده قرار می گیرد.

4- قهوه خانه های موقت : جملی کارری ، سیاح ایتالیایی – که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به ایران آمده است – از قهوه خانه های موقت صحبت کرده است . این قهوه خانه ها هنگام عزاداری ها و روضه خوانی های بزرگ بخصوص عزاداری های امام حسین (ع) در دهه محرم و اربعین و ماه های صفر و رمضان ، مجالس عروسی ، مهمانی های بزرگ مانند بازگشت حجاج از سفر حج و اجتماعات  صنفی و سیاسی ، قهوه خانه هایی در آن ایام بر پا می شد که به قهوه خانه های موقت معروف بودند. محل بر پایی این قهوه خانه ها ، مساجد و خانه ها بود .

5- قهوه خانه های موجود در حمام های معتبر: انگلبرت کمپفر ، سیاح آلمانی  که در زمان شاه سلیمان به عنوان پزشک در ایران بوده- به قهوه خانه های موجود در حمام های معتبر اشاره می کند . هر یک از حمام های عمومی ، آبدار خانه ای در خور وضع و موقعیت خود داشتند. در آبدارخانه حمام ، بساط قهوه ، چای ، چپق و قلیان دایر بود و تا وقتی مشتری ها در بینه حمام مشغول گفت و گو بودند  به فرا خور وضع و شان اجتماعی ، منزلت محلی ، خوی و عادت در زمستان با قهوه و چای و در تابستان با عرق بیدمشک ، شربت و هندوانه ، همراه قلیان یا چپق پذیرایی می شدند. گاسپاردروویل، جهانگرد اسپانیایی در کتاب خود با عنوان " ایران " درباره نقش اجتماعی حمام ها و ارتباط آن با قهوه خانه چنین می نویسید: " حمام های عمومی محلی برای ملاقات طبقات پایین ایرانی است و بیگانگان و سودا گران معمولا برای آشنایی با یکدیگر یا مذاکره درباره معاملات به حمام می روند و با کشیدن چپق و قلیان و نوشیدن قهوه ،ساعتی را در آنجا می گذرانند و در این مدت اخباری را بین خود رد و بدل می کنند."

6- قهوه خانه های سیار (قهوه چیان دوره گرد): سیاحانی همچون کاری و  کمپفربه شکل دیگری از قهوه خانه به نام قهوه خانه های سیار ( قهوه چیان دوره گرد) اشاره کرده اند . عده ای از قهوه چیان که فاقد سرمایه و محل کسب برای دایر کردن قهوه خانه بودند. به طور سیار چای یا یا قهوه را به کوچه و بازارهای می بردند ودر محل تجمع کارگران و کسبه بساط می افکندند و از این راه زندگی می گذراندند. با گذر زندگی از سنت به مدر نیسم ، قهوه خانه ها نیز اندک اندک در لابه لای کتب تاریخی جای خواهند گرفت و جای خود را به کافی شاپ های امروزی می دهند،اما گفت و گو درباره آنها  وآنچه بوده اند ، فقط به آن جهت با اقبال مواجه می شوند که روشنگر گوشه هایی از تاریخ این مرز و بوم بویژه تاریخ اجتماعی باشد. زمانی قهوه خانه ها با کاربرد های متفاوت ، یکی از مراکز مورد توجه و از ضروریات زندگی مردم ایران و به جهت مسائل پیرامون مورد توجه و استقبال بودند.